Zmienia się sposób wdrażania dyrektywy azotanowej na terenie Polski. Po wejściu w życie w dniu 27 lipca 2018 r., obowiązującego na terenie całego kraju Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu ochroną objęte są wszystkie wody otwarte i gruntowe, a nie tylko te z obszarów szczególnie narażonych.

Program azotanowy wpłynie na polepszenie zdrowia Polaków

NIK określa zmianę jako bardzo korzystną, która sprawi, że nasze zdrowie będzie lepiej chronione przed szkodliwymi azotanami, które przedostają się z rolniczych upraw do wód, także tych przeznaczonych do spożycia. Jest też szansa, że dzięki właściwemu wykorzystaniu gnojowicy na polach mniej będzie sinic w Bałtyku. Niestety efekty zmian odczujemy najwcześniej za kilka lub nawet kilkanaście lat.

Wdrażanie dyrektywy azotanowej w Polsce

Polska początkowo zdecydowała się na wyznaczenie stref zagrożenia, tzw. obszarów szczególnie narażonych (OSN). Jednak w związku z wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej od 24 sierpnia 2017 r. nastąpiła w Polsce zmiana sposobu wdrażania dyrektywy azotanowej. Zdecydowano wówczas, iż w celu zmniejszenia zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobiegania dalszemu zanieczyszczeniu, zostanie opracowany i wdrożony program działań na obszarze całego kraju. „Program działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu” Rada Ministrów przyjęła rozporządzeniem z dnia 5 czerwca 2018 r.

Cykle realizacji dyrektywy w opinii NIK

NIK wskazuje, że w czwartym cyklu realizacji postanowień dyrektywy azotanowej (lata 2016-2020) prawidłowo wyznaczano wody wrażliwe i obszary szczególnie narażone (OSN). Merytoryczną podstawą wyznaczenia wód wrażliwych i OSN były opracowania wykonane przez podmioty zewnętrzne na zlecenie poszczególnych dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej (rzgw). NIK podaje, że w czwartym cyklu wdrażania dyrektywy azotanowej zwiększono powierzchnię OSN na obszarze kraju ponad dwunastokrotnie w stosunku do trzeciego cyklu.

Działania wcześniejsze, dotyczące trzeciego cyklu wdrażania dyrektywy azotanowej (lata 2012-2016) Najwyższa Izba Kontroli oceniła negatywnie. Brakowało wówczas prawidłowego wyznaczenia wód wrażliwych i OSN. Na sposób i zakres wyznaczenia wód wrażliwych i OSN w trzecim cyklu realizacji dyrektywy azotanowej miały wpływ decyzje naczelnych organów administracji publicznej. Te w ocenie NIK w sposób nieuprawniony wpływały na zakres i lokalizację wyznaczanych OSN.

NIK negatywnie ocenia oddziaływanie Ministra Środowiska i Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi na sposób i zakres wyznaczenia przez dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej wód wrażliwych i OSN w trzecim cyklu wdrożenia dyrektywy azotanowej. Ocena ta odnosi się do podejmowanych wspólnie przez tych ministrów decyzji dotyczących zarówno ustalenia strategii wskazywania wód wrażliwych i OSN, jak i zmniejszenia, w obawie przed protestami rolników, wielkości powierzchni i lokalizacji OSN w poszczególnych województwach.

W trakcie wyznaczania wód wrażliwych i OSN w trzecim cyklu realizacji dyrektywy azotanowej Minister Środowiska wraz z Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w kwietniu 2012 r. zdecydowali o konieczności dokonania ponownej analizy pod kątem zmniejszenia powierzchni OSN na terenie sześciu województw. Decyzja ta została podjęta pomimo braku merytorycznych podstaw - jedynie z obawy przed wystąpieniem protestów rolników. Realizując decyzję przekazaną przez Prezesa KZGW, dyrektorzy pięciu rzgw w 2012 r. wyznaczyli wówczas łącznie jedynie 168 wód wrażliwych i 49 OSN o pow. 13 935,04 km2, obejmujących niespełna 5 proc. powierzchni Polski.

Proces ustalania wód wrażliwych i OSN został więc zdeterminowany przez decyzje podejmowane z pominięciem przesłanek merytorycznych wynikających z przepisów prawa krajowego i dyrektywy azotanowej. Przy określaniu wód wrażliwych i OSN dyrektorzy rzgw nie uwzględnili wymagań określonych w przepisach prawa krajowego oraz dyrektywie azotanowej. Nie zastosowali oni także występujących w prawie Unii Europejskiej zasad przezorności i pierwszeństwa.

Programy ochronne i kontrola rolniczych źródeł zanieczyszczenia

W trakcie trzeciego cyklu realizacji postanowień dyrektywy azotanowej nie opracowano także specjalnych Programów działań mających na celu ograniczenie odpływu związków azotu pochodzenia rolniczego dla 46 ze wszystkich 95 wyznaczonych obszarów szczególnie narażonych. Z kolei przy opracowywaniu pozostałych 49 programów działań nie uwzględniano wszystkich wymogów określonych w przepisach prawa krajowego i w dyrektywie azotanowej. Jednocześnie dyrektorzy poszczególnych regionalnych zarządów gospodarki wodnej wprowadzili także regulacje, ograniczające w istotny sposób możliwość kontroli, monitorowania oraz dokumentowania wskazanych w Programach środków zaradczych. Ograniczono w ten sposób m.in. liczbę rolników zobowiązanych do opracowania planu nawożenia oraz sporządzania bilansu azotu.

Skontrolowani wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska (WIOŚ) nie zapewnili wystarczającej kontroli rolniczych źródeł zanieczyszczenia na obszarach szczególnie narażonych. Organy te nie przeprowadziły ani jednej kontroli w przypadku niemal 1/3 OSN znajdujących się na terenie ich działania, a na większości pozostałych OSN ich działania były niewystarczające. W latach 2014-2017 pracownicy wszystkich kontrolowanych WIOŚ przeprowadzili na OSN, dla których wprowadzono programy działań w ramach trzeciego cyklu wdrażania dyrektywy azotanowej, łącznie 320 kontroli planowych oraz 134 kontrole pozaplanowe. Liczba skontrolowanych przez WIOŚ podmiotów prowadzących działalność rolniczą na OSN wynosiła od jednego do pięciu - w przypadku dziewięciu OSN oraz od sześciu do 50 - w przypadku 21 OSN. Pięciu z sześciu kontrolowanych wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska nie przeprowadziło w okresie objętym kontrolą żadnej kontroli na łącznie 14 OSN. W latach 2014-2016 procentowy stosunek liczby przeprowadzonych przez WIOŚ kontroli w odniesieniu do liczby złożonych przez rolników gospodarujących na OSN wniosków o płatności bezpośrednie wahał się od 0,15 proc. do 0,18 proc.

Prawidłowo natomiast kontrolę wypełniania przez rolników gospodarujących na OSN wymogów wzajemnej zgodności prowadziła Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Agencja obejmowała kontrolą administracyjną wszystkie złożone w danym roku wnioski o przyznanie płatności bezpośrednich. W latach 2014-2017 Agencja przeprowadziła ponad dwa tysiące kontroli na miejscu w zakresie wzajemnej zgodności u gospodarujących na OSN. W trakcie tych kontroli stwierdzono ponad 600 naruszeń dotyczących przestrzegania wymagań dyrektywy azotanowej.